Beri-beri to choroba niedoborowa wynikająca z długotrwałego, znaczącego deficytu witaminy B1 (tiaminy). Przez lata kojarzono ją głównie z krajami o ograniczonym dostępie do żywności, jednak również dziś może dotyczyć osób żyjących w krajach rozwiniętych – zwłaszcza znajdujących się w grupach ryzyka. 

Czym jest choroba beri-beri?

Beri-beri rozwija się wskutek niedoboru tiaminy – kluczowego kofaktora enzymów odpowiedzialnych m.in. za wytwarzanie energii z węglowodanów (szlaki dekarboksylacji oksydacyjnej i pentozofosforanowy). Tiamina wspiera też układ nerwowy, bierze udział w syntezie neuroprzekaźników (np. acetylocholiny) oraz pomaga utrzymać prawidłową pracę mięśni i serca. Jej deficyt powoduje kumulację produktów pośrednich metabolizmu glukozy i „głód energetyczny” tkanek, co przekłada się na objawy neurologiczne, kardiologiczne i ogólne osłabienie.

Dobra wiadomość: beri-beri jest chorobą możliwą do skutecznego leczenia, a w większości przypadków – także do uniknięcia dzięki prawidłowej diecie i szybkiemu reagowaniu na wczesne symptomy.

Rola witaminy B1 w organizmie

Tiamina w formie aktywnej (difosforanu tiaminy) jest niezbędna dla:

• pracy kompleksów enzymatycznych metabolizujących glukozę i niektóre aminokwasy,
  
• funkcjonowania neuronów i przewodnictwa nerwowo-mięśniowego,
  
• utrzymania prawidłowej kurczliwości mięśnia sercowego.
  

Kiedy jej brakuje, pojawiają się zaburzenia neurologiczne (polineuropatia, parestezje, osłabienie siły mięśniowej), a przy ciężkim deficycie – objawy ze strony układu krążenia (tachykardia, obrzęki, duszność).

Rodzaje beri-beri i ich charakterystyczne objawy

Sucha (neurologiczna) postać beri-beri

Dominuje uszkodzenie nerwów obwodowych: mrowienie i drętwienie dłoni oraz stóp, „palące” bóle, spadek siły mięśniowej (najpierw w kończynach dolnych), zanik mięśni i zaburzenia chodu. Częste są trudności z koordynacją i zmęczenie, a także zaburzenia koncentracji i pamięci. Bez leczenia objawy narastają stopniowo, zwiększając ryzyko trwałych ubytków neurologicznych.

Mokra (kardiologiczna) postać beri-beri

Dotyczy przede wszystkim układu sercowo-naczyniowego. Pojawia się kołatanie serca, przyspieszone tętno, obrzęki (zwłaszcza podudzi), nietolerancja wysiłku, duszność – początkowo wysiłkowa, a następnie także spoczynkowa czy w pozycji leżącej. Nieleczona może prowadzić do niewydolności krążenia.

Piorunująca postać (Shoshin beriberi)

Najbardziej dramatyczny wariant o gwałtownym przebiegu – z nagłą hipotensją – stanem silnie obniżonego ciśnienia krwi, ciężką tachykardią i ryzykiem wstrząsu. Wymaga pilnego leczenia szpitalnego; podanie tiaminy dożylnie zwykle przynosi szybką poprawę.

Beri-beri – postać niemowlęca

Postać niemowlęca choroby występuje u dzieci między 2. a 6. miesiącem życia, gdy w mleku mamy brakuje tiaminy (np. przy niedoborach u matki). Obserwowane u niemowlęcia objawy to m.in. osłabienie, problemy z karmieniem, wymioty, drażliwość, duszność, czasem bezgłos. To stan nagły wymagający natychmiastowej diagnostyki i suplementacji.

Dlaczego dochodzi do niedoboru tiaminy?

• Nadmierne spożycie alkoholu (upośledzone wchłanianie, magazynowanie i większe zużycie tiaminy).
  
• Zaburzenia wchłaniania (celiakia, choroby zapalne jelit, przewlekłe biegunki, stany po operacjach przewodu pokarmowego).
  
• Leki zwiększające utratę tiaminy (np. niektóre diuretyki).
  
• Diety restrykcyjne, długie głodówki, wysokie spożycie cukrów prostych przy braku równoległej podaży witaminy B1.
  
• Zwiększone zapotrzebowanie: ciąża, laktacja, ciężka praca fizyczna, przewlekłe choroby.

Objawy beri-beri – na co zwrócić uwagę?

Przewlekłe zmęczenie i osłabienie, spadek apetytu, senność lub bezsenność, drażliwość, bóle i skurcze mięśni, dolegliwości trawienne (nudności, zaparcia lub biegunki). To sygnały nieswoiste, ale w odpowiednim kontekście (np. alkohol, restrykcyjna dieta) powinny skłonić do konsultacji.

Objawy zaawansowane

• Neurologiczne: parestezje, osłabienie siły, zanik mięśni, zaburzenia chodu i równowagi.
  
• Kardiologiczne: kołatania serca, obrzęki, duszność, spadek tolerancji wysiłku.
  
• Pozostałe: trudności z koncentracją i pamięcią, bóle głowy, spadek masy ciała.
  

W wariancie piorunującym dołącza gwałtowny spadek ciśnienia i objawy wstrząsu – to stan bezpośredniego zagrożenia życia.

Jak wygląda diagnostyka?

Rozpoznanie opiera się na wywiadzie (dieta, alkohol, choroby współistniejące, leki), obrazie klinicznym i badaniach. Pomocne są:

• Oznaczenie tiaminy lub jej aktywności koenzymatycznej (pośrednio – aktywność transketolazy),
  
• Badania serca (EKG, echo) przy podejrzeniu postaci mokrej,
  
• Ocena neurologiczna; w uzasadnionych przypadkach badania obrazowe dla różnicowania.
  

Leczenie choroby beri-beri – co naprawdę działa?

Suplementacja tiaminy – podstawa terapii

• Stany nagłe / ciężkie: tiamina podawana dożylnie lub domięśniowo, następnie terapia doustna.
  
• Stany lżejsze i leczenie podtrzymujące: preparaty doustne w dawkach zalecanych przez lekarza.
  

Poprawa stanu pacjenta w postaci kardiologicznej bywa szybka (nawet w ciągu godzin), w neurologicznej – postępuje wolniej i może wymagać tygodni lub miesięcy suplementacji tiaminy.

Usuwanie przyczyn niedoboru

W przypadku występowania choroby Beri-Beri konieczne jest ograniczenie lub przerwanie spożycia alkoholu (z leczeniem uzależnienia), zmiana sposobu odżywiania lub zastosowanie odpowiedniej dietety, leczenie chorób upośledzających wchłanianie, weryfikacja stosowanej u pacjenta farmakoterapii (np. diuretyków) oraz uzupełnienie innych niedoborów żywieniowych.

Dietoterapia i nawyki

Włącz do jadłospisu: pełnoziarniste produkty zbożowe, pieczywo razowe, rośliny strączkowe (soczewica, fasola), orzechy i nasiona, mięso (zwłaszcza wieprzowina), ryby, jaja. Zamieniaj biały ryż na brązowy. Pamiętaj, że długie gotowanie obniża zawartość tiaminy – korzystaj z delikatnych technik obróbki i nie przechowuj długo ugotowanych potraw.

Profilaktyka – jak zapobiec beri-beri?

• Zbilansowana dieta bogata w naturalne źródła witaminy B1.
  
• Umiar w spożywaniu alkoholu, ograniczenie nadmiaru cukrów prostych, rozsądne spożycie kawy i herbaty.
  
• Regularne kontrole – oznaczenia laboratoryjne u osób z grup ryzyka – w razie potrzeby okresowa suplementacja zgodnie z zaleceniami lekarza.
  
• Edukacja: świadomość roli tiaminy i objawów jej niedoboru pomaga reagować wcześnie.