Atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekła, zapalna choroba skóry, która dotyczy nawet 20% dzieci i 2–5% dorosłych w krajach rozwiniętych. Objawia się suchością, zaczerwienieniem i uporczywym świądem, a zmiany skórne znacząco obniżają komfort życia. Choć choroby nie da się całkowicie wyleczyć, odpowiednie leczenie pozwala skutecznie kontrolować jej przebieg, łagodzić objawy i wydłużać okresy remisji.

Podstawy leczenia atopowego zapalenia skóry

Terapia emolientowa – fundament skutecznej pielęgnacji

Kluczowym elementem terapii AZS jest odbudowa bariery ochronnej skóry poprzez regularne stosowanie emolientów – specjalistycznych preparatów nawilżających, które tworzą na powierzchni skóry film ochronny. Dzięki temu zapobiegają utracie wody z naskórka i chronią przed działaniem czynników zewnętrznych. Aby osiągnąć najlepszy efekt, emolienty należy stosować co najmniej 2–3 razy dziennie, również w okresach remisji. Dorośli powinni zużywać około 500 g preparatu tygodniowo, a dzieci co najmniej 200 g. Warto wybierać produkty bezzapachowe, przeznaczone do skóry atopowej.

Właściwa higiena i pielęgnacja skóry

Delikatne, ale regularne oczyszczanie skóry pomaga usuwać zanieczyszczenia, martwy naskórek i bakterie, nie naruszając naturalnej bariery ochronnej. Zaleca się używanie syntetycznych detergentów (syndetów) o pH 5–6 oraz krótkie kąpiele (maksymalnie 10 minut) w wodzie o temperaturze nieprzekraczającej 37°C. U niemowląt kąpiel 2–3 razy w tygodniu w zupełności wystarczy. U osoby dorosłej nie zaleca się kąpieli częściej niż 1 raz dziennie, gdyż zbyt częste kąpiele wzmagają wysuszanie naskórka.

Leczenie farmakologiczne miejscowe

Glikokortykosteroidy miejscowe

Miejscowe glikokortykosteroidy (mGKS) to leki pierwszego wyboru w okresach zaostrzeń AZS. Występują w formie kremów, maści lub żeli, a ich siła działania jest różna w zależności od preparatu. Choć są bardzo skuteczne, wymagają ostrożnego stosowania – długotrwała terapia może prowadzić do ścieńczenia skóry, rozszerzenia naczyń, rozstępów czy zaniku mięśni, a także paradoksalnie częstszych zaostrzeń choroby. Dlatego należy aplikować je zgodnie z zaleceniami lekarza, naprzemiennie z emolientami, unikać długich cykli bez przerw i zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu na twarzy czy w okolicach zgięciowych, gdzie skóra jest cieńsza i delikatniejsza.

Inhibitory kalcyneuryny

Nowoczesną alternatywą dla sterydów są miejscowe inhibitory kalcyneuryny – takrolimus i pimekrolimus. Działają immunomodulująco, redukując stan zapalny bez ryzyka zaniku skóry. Takrolimus występuje w maści (0,03% i 0,1%), natomiast pimekrolimus w kremie 1%. Leki te sprawdzają się szczególnie w leczeniu zmian na twarzy, szyi i w fałdach skóry. Ich zaletą jest możliwość długotrwałego stosowania oraz wykorzystanie w terapii proaktywnej – czyli prewencyjnym leczeniu obszarów, na których zwykle pojawiają się zmiany.

Leczenie systemowe w ciężkich przypadkach

Terapia biologiczna – dupilumab

W ciężkich, opornych na standardową terapię, postaciach AZS stosuje się nowoczesne leczenie biologiczne. Dupilumab, ludzkie przeciwciało monoklonalne, hamuje działanie interleukin 4 i 13 – głównych mediatorów odpowiedzialnych za reakcję zapalną. Lek, dostępny w Polsce w ramach programu lekowego B.124, jest przeznaczony dla pacjentów od 6. miesiąca życia. Charakteryzuje się wysoką skutecznością i długotrwałym działaniem, choć na efekty terapii trzeba zwykle poczekać kilka tygodni.

Do leczenia dupilumabem kwalifikują się osoby z ciężką postacią choroby, u których zawiodła wcześniejsza terapia systemowa lub istnieją przeciwwskazania do jej stosowania.

Inne leki systemowe

W leczeniu dorosłych często wykorzystuje się cyklosporynę A – skuteczny, choć wymagający nadzoru lek immunosupresyjny. Alternatywą bywa metotreksat, jednak jego skuteczność i profil bezpieczeństwa są mniej korzystne.

Fototerapia

Fototerapia, wykorzystująca działanie promieniowania ultrafioletowego, to sprawdzona metoda leczenia wielu chorób skóry, w tym AZS. W praktyce najczęściej stosuje się naświetlania wąskozakresowym promieniowaniem UVB (ok. 311 nm) lub fotochemioterapię PUVA. Terapia jest wskazana w rozległych postaciach choroby opornych na leczenie miejscowe, w przewlekłych wypryskach rąk i stóp oraz u pacjentów, którzy nie mogą przyjmować leków systemowych. Zwykle wymaga serii kilkunastu zabiegów wykonywanych w warunkach klinicznych.

Znaczenie diety w leczeniu AZS

Dieta eliminacyjna

U około jednej trzeciej dzieci z AZS stwierdza się współistniejącą alergię pokarmową. Najczęściej uczulają białko mleka krowiego, jaja, pszenica czy orzechy. U dorosłych częściej występują reakcje na pszenicę, seler, jabłka czy skorupiaki. Dieta eliminacyjna powinna być wprowadzana wyłącznie po potwierdzeniu alergii odpowiednimi testami i pod kontrolą lekarza, aby uniknąć niedoborów. Właściwie dobrana może poprawić kondycję skóry i złagodzić objawy choroby.

Składniki wspomagające leczenie

W diecie osób z AZS warto uwzględniać produkty bogate w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), które wspierają regenerację bariery lipidowej skóry, a także probiotyki i błonnik korzystnie wpływające na mikrobiotę jelitową i odporność. Oznacza to włączenie do diety oliwy z oliwek, olejów roślinnych, tłustych ryb, a także kiszonek i dużych ilości warzyw i owoców.

Leczenie objawowe i wspomagające

W terapii AZS często stosuje się leki przeciwhistaminowe, które pomagają ograniczyć świąd i ułatwiają zasypianie. W przypadku infekcji wtórnych – częstych u osób z uszkodzoną barierą skórną – lekarz może okresowo zalecić antybiotyki miejscowe lub, w cięższych przypadkach, ogólnoustrojowe. Coraz większe znaczenie zyskuje także tzw. terapia proaktywna, czyli długotrwałe stosowanie leków miejscowych w miejscach, gdzie najczęściej pojawiają się zmiany. Pozwala to wydłużyć okresy remisji i zmniejszyć liczbę zaostrzeń.

Unikanie czynników nasilających

Skuteczne leczenie wymaga również identyfikacji i ograniczenia ekspozycji na czynniki nasilające objawy. Do najczęstszych należą alergeny kontaktowe (np. wełna, detergenty), zmiany temperatury i wilgotności, stres oraz niektóre składniki kosmetyków, w tym konserwanty i substancje zapachowe.