Celiakia (choroba trzewna, enteropatia glutenozależna) to choroba autoimmunologiczna, która dotyka coraz większą liczbę osób na całym świecie. Atakuje przede wszystkim jelito cienkie, wywołując szereg nieprzyjemnych objawów i komplikacji zdrowotnych. Nieleczona, może być przyczyną wielu groźnych powikłań zagrażających życiu. W tym artykule przyjrzymy się bliżej, czym dokładnie jest celiakia, jakie są jej przyczyny, objawy oraz metody diagnozy i leczenia.

Celiakia — jak ją rozpoznać?

Celiakia jest chorobą o wielu obliczach, co sprawia, że jej rozpoznanie często jest trudne i długotrwałe. Średnio diagnoza jest stawiana po upływie około 9 lat od pojawienia się pierwszych symptomów. Trudność w diagnozie wynika z faktu, iż objawy celiakii nie ograniczają się wyłącznie do układu pokarmowego. W rzeczywistości około 90% pacjentów doświadcza symptomów pozajelitowych, które rzadko są bezpośrednio kojarzone z tą chorobą. W efekcie większość przypadków pozostaje niezdiagnozowana. 

Celiakia uwidacznia się w różnych formach, w zależności od stopnia zaawansowania i indywidualnych cech pacjenta. Klasyczna celiakia charakteryzuje się w pierwszej kolejności niecharakterystycznymi objawami z przewodu pokarmowego: przewlekłe biegunki, zaparcia, wzdęcia, bóle brzucha, stolce tłuszczowe, nawracające nudności i wymioty, następnie może dojść do zespołu złego wchłaniania, utraty masy ciała, choć nie jest to reguła, czy zaburzeń rozwoju u dzieci. W tym przypadku jest często mylona z innymi schorzeniami, jak zespół jelita drażliwego czy alergie pokarmowe.

 Bardzo często obok objawów z przewodu pokarmowego lub nawet zamiast nich celiakia prezentuje objawy pozajelitowe, które obejmują szerokie spektrum dolegliwości — od anemii, problemów skórnych, po zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne. Mówimy wtedy o postaci nieklasycznej tej choroby. Osobną odmianą celiakii z charakterystycznymi zmianami skórnymi jest choroba Duhringa.

Kiedy się pojawia?

Celiakia to choroba, która może ujawnić się w każdym momencie życia. Pierwsze objawy mogą pojawić się tuż po wprowadzeniu glutenu do diety w okresie niemowlęctwa, ale równie często diagnoza stawiana jest w dorosłym życiu – podczas ciąży, w wyniku stresu, po infekcjach czy operacjach. Statystyki pokazują, że około 70% przypadków celiakii diagnozowane jest u osób powyżej 20. roku życia, choć u niektórych z nich objawy były obecne już wcześniej. Choroba ta jest również częstsza u kobiet, które chorują dwukrotnie częściej niż mężczyźni.

Celiakia często współwystępuje z innymi chorobami autoimmunologicznymi, co dodatkowo komplikuje jej diagnozę i leczenie. U osób cierpiących na celiakię, znacznie częściej niż w ogólnej populacji obserwuje się jednoczesne występowanie cukrzycy typu I, różnorodnych chorób tarczycy, wątroby, stawów, a także łuszczycy i innych schorzeń związanych z autoagresją organizmu.

Jak zdiagnozować celiakię?

Diagnoza celiakii rozpoczyna się od konsultacji z lekarzem rodzinnym, który po omówieniu objawów może skierować pacjenta do gastroenterologa. Kluczowe w diagnozowaniu celiakii są badania serologiczne, które obejmują testy na przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej (anty-TG2 IgA) oraz całkowity poziom przeciwciał IgA. Jeśli wynik IgA jest niski, dodatkowo sprawdza się przeciwciała w klasie IgG. W niektórych przypadkach poza przeciwciałami TG sprawdza się także przeciwciała EMA. Następnym krokiem jest biopsja jelita cienkiego podczas gastroskopii, co pozwala ocenić stan kosmków jelitowych. Wszystkie badania diagnostyczne powinny być wykonywane podczas ekspozycji na gluten, w innym przypadku mogą one wyjść fałszywie ujemne, gdyż brak glutenu w diecie spowoduje brak wytwarzania specyficznych przeciwciał przeciwko niemu, a po dłuższym czasie nawet „zagojenie” zmian w jelitach. Ważne jest, aby nie eliminować glutenu przed zakończeniem diagnostyki, gdyż może to wpłynąć na wyniki badań i uniemożliwić prawidłowe rozpoznanie choroby.

Celiakia czy nietolerancja glutenu?

Celiakia i nietolerancja glutenu to różne problemy zdrowotne. Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCGS) jest formą nietolerancji, gdzie organizm reaguje nieprawidłowo na gluten zawarty w zbożach takich jak pszenica, żyto czy jęczmień. NCGS różni się od celiakii, gdyż nie wiąże się z autoimmunologicznym uszkodzeniem jelit. Termin „nieceliakalna nadwrażliwość na gluten” został wprowadzony w 2012 roku, aby wyraźnie odróżnić ten stan od celiakii i alergii na białka pszenicy.

Celiakia i niedokrwistość

Anemia jest często spotykana u osób z celiakią. Jest ona szczególnie niebezpieczna, gdy jest przewlekła lub nawracająca. Niedokrwistość z niedoboru żelaza, najczęstsza forma anemii, wynika z upośledzonej zdolności do wchłaniania żelaza. To kluczowy składnik hemoglobiny, odpowiedzialnej za przechowywanie i transport tlenu w czerwonych krwinkach. U osób z nieleczoną celiakią uszkadzane są kosmki jelitowe, co prowadzi do złego wchłaniania nie tylko żelaza, ale również innych ważnych składników, jak witamina B12 czy kwas foliowy. Aż około 46% pacjentów z celiakią cierpi na niedokrwistość z niedoboru żelaza. Skuteczne leczenie anemii wymaga zidentyfikowania i leczenia jej przyczyn, takich jak celiakia.

Leczenie celiakii

Kiedy diagnostyka celiakii zostanie zakończona, kolejnym etapem jest leczenie choroby. Najważniejszym i u większości chorych jedynym leczeniem choroby trzewnej jest ścisła dieta bezglutenowa. W przypadku celiakii opornej na leczenie dietetyczne może być konieczne włączenie leczenia immunosupresyjnego, są to jednak nieczęste sytuacje. Nieleczona celiakia i ciągły długotrwały kontakt z glutenem skutkuje zwiększonym niż populacyjne ryzykiem raka gardła, przełyku, jelita cienkiego i chłoniaków. Natomiast nieuzasadnione stosowanie diety bezglutenowej może być szkodliwe i prowadzić do niedoborów. Stąd istotna jest diagnostyka i stosowanie się do zaleceń lekarskich i dietetycznych.

Czego nie można jeść, a co jest dozwolone?

Osoby przestrzegające diety bezglutenowej muszą unikać pszenicy, jęczmienia, żyta oraz niecertyfikowanego owsa, jak również produktów zawierających te zboża. Naturalnie bezglutenowe są takie produkty jak kukurydza, ryż, ziemniaki, soja, proso, gryka, tapioka, amarantus, maniok, rośliny strączkowe, sorgo, orzechy, mięso (należy uważać na niektóre wędliny, warto sprawdzać składy), jaja, owoce i warzywa. Produkty przetworzone, które zawierają mniej niż 20 ppm glutenu, również są uznawane za bezglutenowe i mogą być oznaczone specjalnym symbolem Przekreślonego Kłosa lub innym znakiem wskazującym na ich bezglutenowy charakter. Należy jednak uważać na produkty, które mogą nieoczekiwanie zawierać gluten z powodu zanieczyszczenia krzyżowego w procesie produkcji. Dość nieoczywistym produktem jest przykładowo sos sojowy — do średniej jakości produktów często dodawana jest mąka pszenna.