Choroby autoimmunologiczne dotykają od 2 do 8% społeczeństwa, atakując różne narządy i układy w organizmie. Charakteryzują się tym, że układ immunologiczny, oprócz ochrony organizmu przed zewnętrznymi zagrożeniami, rozpoznaje własne komórki jako obce i zaczyna je atakować. W poniższym artykule przedstawiamy kompleksowy przegląd chorób autoimmunologicznych, ich przyczyn, objawów oraz aktualnych metod diagnozowania i leczenia. Dowiesz się również, które choroby autoimmunologiczne występują najczęściej i jak rozpoznać ich pierwsze symptomy.

Czym jest układ odpornościowy i jaką pełni funkcję?

Układ odpornościowy to niezwykle złożony system komórek, tkanek i narządów, którego podstawową funkcją jest ochrona organizmu przed zagrożeniami zewnętrznymi takimi jak bakterie, wirusy czy grzyby. Kluczową cechą prawidłowo funkcjonującego układu immunologicznego jest zdolność do odróżnienia własnych komórek od obcych patogenów. Układ odpornościowy reaguje na pojawienie się drobnoustrojów, uruchamiając szereg mechanizmów obronnych, takich jak m.in. produkcja przeciwciał przez limfocyty B oraz niszczenie zainfekowanych komórek przez limfocyty T. Dzięki temu możliwe jest szybkie zwalczenie infekcji i zapobieganie jej dalszemu rozprzestrzenianiu się. Jednak, by organizm pozostawał bezpieczny, komórki odpornościowe muszą precyzyjnie rozpoznawać zagrożenia, unikając przypadkowego atakowania prawidłowo zbudowanych komórek we, własnych tkankach. Choć zwykle ten system działa bezbłędnie, w niektórych przypadkach dochodzi do zaburzeń jego funkcjonowania, w wyniku czego rozwijają się choroby autoimmunologiczne, w których układ odpornościowy niepotrzebnie atakuje własne komórki organizmu.

Autoagresja — gdy sprzymierzeniec staje się wrogiem

Autoagresja, zwana także autoimmunizacją, to stan, w którym układ odpornościowy organizmu błędnie identyfikuje własne komórki i tkanki jako zagrożenie i zaczyna je atakować. Komórki układu odpornościowego zaczynają wytwarzać białka — autoprzeciwciała, które skierowane są przeciwko własnym białkom lub komórkom. W efekcie dochodzi do przewlekłego stanu zapalnego i stopniowego uszkadzania narządów czy tkanek. Warto podkreślić, że w rozwoju chorób autoimmunologicznych główną rolę odgrywa sam układ odpornościowy, a nie infekcje, komórki nowotworowe czy inne czynniki zewnętrzne, które mogą go sprowokować i rozpocząć kaskadę autoagresji, ale nie są jej głównym czynnikiem. Atak autoimmunologiczny może objąć praktycznie każdy organ lub układ, prowadząc do rozwoju różnych chorób, takich jak cukrzyca typu 1, reumatoidalne zapalenie stawów czy stwardnienie rozsiane. Autoagresja jest więc paradoksalnym przykładem sytuacji, w której nasz własny sprzymierzeniec staje się groźnym przeciwnikiem.

Typy chorób autoimmunologicznych

Choroby autoimmunologiczne są niezwykle zróżnicowaną grupą schorzeń, dlatego dzielimy je zwykle na dwa główne typy – jednonarządowe oraz wielonarządowe (układowe). Choroby jednonarządowe obejmują sytuacje, gdy reakcja autoimmunologiczna koncentruje się tylko na jednym, określonym organie lub tkance. Przykładem może być cukrzyca typu 1, gdzie organizm niszczy własne komórki trzustki odpowiedzialne za produkcję insuliny, czy choroba Hashimoto, polegająca na przewlekłym zapaleniu tarczycy. Z kolei choroby wielonarządowe, określane też jako układowe, dotyczą kilku organów jednocześnie i powodują ogólnoustrojowe zaburzenia. Typowym przykładem jest toczeń rumieniowaty układowy, w którym reakcja autoagresji może dotknąć skóry, nerek, stawów, serca czy płuc. Inną znaną chorobą układową jest reumatoidalne zapalenie stawów, które oprócz stawów może wpływać także na serce, oczy czy płuca. Łącznie do chorób autoimmunologicznych należy już ponad 80 różnych schorzeń, co świadczy o tym, jak złożonym problemem jest błędna reakcja układu odpornościowego.

Przyczyny chorób autoimmunologicznych

Czynniki genetyczne

Czynniki genetyczne odgrywają istotną rolę w rozwoju chorób autoimmunologicznych, choć mechanizm ten jest bardzo złożony. Istnieje wiele dowodów na to, że skłonność do nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego może być dziedziczona, a ryzyko zachorowania jest wyższe u osób, których bliscy krewni cierpieli na tego typu schorzenia. Szczególnie ważne są geny związane z układem zgodności tkankowej (HLA), które kontrolują sposób, w jaki organizm rozpoznaje własne komórki. Jednak sam fakt posiadania określonych wariantów genetycznych nie oznacza automatycznie, że osoba zachoruje. 

Czynniki środowiskowe i styl życia

Czynniki środowiskowe oraz styl życia mają znaczący wpływ na ryzyko rozwoju chorób autoimmunologicznych. Szczególnie istotną rolę odgrywają przebyte infekcje wirusowe lub bakteryjne, które mogą aktywować układ odpornościowy w taki sposób, że zaczyna on błędnie rozpoznawać własne tkanki jako zagrożenie. Również długotrwały, silny stres wpływa na równowagę immunologiczną organizmu, sprzyjając pojawieniu się chorób autoimmunizacyjnych. 

Najczęstsze choroby autoimmunologiczne i ich objawy

Hashimoto — gdy tarczyca jest atakowana

Choroba Hashimoto należy do najczęściej występujących schorzeń autoimmunologicznych. Polega na stopniowym niszczeniu tkanki tarczycy przez autoprzeciwciała, co prowadzi do niedoczynności tego narządu. Początkowo choroba może rozwijać się bezobjawowo, jednak z czasem, w wyniku z uszkodzeniem gruczołu i nieprawidłowym wydzielaniem hormonów tarczycy, pojawiają się objawy takie jak: zmęczenie, niekontrolowane tycie, wypadanie włosów, uczucie ciągłego zimna, problemy z koncentracją oraz zaparcia. Objawy nasilają się wraz z postępem niszczenia tarczycy i niedoborem hormonów.

Stwardnienie rozsiane (SM)

Stwardnienie rozsiane (SM) to przewlekła choroba autoimmunologiczna, dotykająca głównie młode osoby, między 20. a 40. rokiem życia, częściej kobiety niż mężczyzn. Objawia się przede wszystkim przewlekłym zmęczeniem, zaburzeniami ruchowymi, drętwieniem, mrowieniem kończyn, problemami ze wzrokiem i mową. Chorzy często skarżą się też na depresję, nietrzymanie moczu oraz trudności z połykaniem. Objawy mogą występować rzutami, stopniowo nasilając się z czasem.

Cukrzyca typu 1

Cukrzyca typu 1 to choroba autoimmunologiczna rozwijająca się zwykle w dzieciństwie lub przed 30. rokiem życia. Powstaje na skutek niszczenia komórek beta trzustki produkujących insulinę, przez co organizm traci zdolność regulacji poziomu cukru we krwi. Typowymi objawami są wzmożone pragnienie, częste oddawanie moczu, nagły i nieuzasadniony spadek masy ciała oraz uczucie ciągłej senności. Leczenie cukrzyca typu 1 związane jest ze stałym monitorowaniem poziomu glukozy we krwi oraz wymaga stałego podawania insuliny.

Inne często występujące choroby autoimmunologiczne

Do innych chorób autoimmunologicznych należą m.in. toczeń rumieniowaty, powodujący uszkodzenia skóry, stawów i narządów wewnętrznych, choroba Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelit, które objawiają się przewlekłymi biegunkami lub zaparciami i bólami brzucha. Często występują również łuszczyca, celiakia, reumatoidalne zapalenie stawów czy choroba Gravesa-Basedowa. Wszystkie te choroby mają przewlekły przebieg, a ich objawy mogą okresowo zanikać, po czym znów się nasilać.